Խաչեր Խաչ – Хач – Xach Khach,Խաչեր,Խաչ,Хач,Xach,Khach,Хачик
среда, 21 мая 2025 г.
воскресенье, 18 мая 2025 г.
О ПЕРЕСЕЛЕНИИ ТУРОК В КАРАБАХ из самих азербайджанских исторических источников
О ПЕРЕСЕЛЕНИИ ТУРОК В КАРАБАХ из самих азербайджанских исторических источников
О ПЕРЕСЕЛЕНИИ ТУРОК В КАРАБАХ из самих азербайджанских исторических источников.
Азербайджанский так называеимый историик Зия Буниятов, при переводе на русский язык преднамеренно искажая сочинение Аббас Кули-ага Бакиханова, «Гюлистани Ирем» вычеркнул из текста оригинала не только то, что потомок Аргун хана эмир Теймур, затем и Шах Исмаил из Сирии, Ирака и Турции перевезли на Кавказ 250 тысяч турок и поселили их в Эриване, Гандже и Карабахе, где они со временем размножились, но из книги им также было вычеркнуто и упоминание о территориях, населённых армянами. Тем самым не только фальсифицируя историю, но и не уважая мнение самого Бакиханова, чьё имя носит азербайджанская Академия наук, где он работал директором института истории. Кстати, Буниятов так же перевёл на русский язык статьи двух известных кавказоведов Доусти и Роберта Хьюсена и, нимало не стесняясь, опубликовал их под своим именем. И, как обычно, в кардинально искажённом виде: там, где в оригинале значилось «Армения», он писал «Азербайджан». Авторы научно обосновывают: и князь Гасан-Джалал, и его предки считали себя чистокровными армянами. Далее там сказано, что все надписи Гасан-Джалала на построенном в 1238-м году монастыре Гандзасар и на других историко-архитектурных памятниках, находящихся в Карабахе, а также на его мече — он, к слову сказать, хранится в Эрмитаже, — так вот, все они сделаны на армянском языке, и ничего албанского там нет и быть не может. В переводе же всё наоборот. Точно так же Буниятов повёл себя с книгой немецкого путешественника Шилдербергера, подменив армянские топонимы тюркскими, Армению — Азербайджаном. Тот же лжеисторик Зия Буниятов, распространял циничную ложь о том, что армян из Персии переселил в Карабах Грибоедов. Сорок тысяч армян, да, в соответствии с Туркманчайским договором перебрались в Армению, в в том числе и в Карабах. Но их не выселили из родных мест, а наоборот, вернули туда, откуда их предков угнал шах Аббас, по приказу которого в 1604–1605 годах были разрушены сотни армянскихе сёл и городов, а их жители — триста пятьдесят тысяч армян насильно переселены во внутренние районы Персии. Примерно столько же угнал и Надир-шах в 1734. К слову сказать: Ровно сто сорок лет назад историк Макар Бархударянц объездил из конца в конец весь Карабах и в своем двухтомном труде «Арцах», изданном в Баку в 1884 году, пишет о том, что на территории Карабаха лежат в руинах три города, десять посёлков и триста шестьдесят деревень, перечисляя названия десятков и десятков селений, где прежде обитали армяне, а ныне – кочевые племена.
Азербайджанский ученый-просветитель, поэт и писатель, Аббас-Кули-ага Бакиханов (1794-1846) в своей книге “Гюлистан-и Ирам”, рассказывает о переселении 50 тысяч тюркских семей (ок. 250 тысяч человек) в Армению :
“Каджары – это племя Джалаирских тюрок (1) из числа тех 200 тысяч семейств (2), которые были переселены Хулагу-ханом (внуком Чингиз-хана) в Персию (3). В Ма’асири-и султанийе (истории Каджаров) сказано: Сартак – один из влиятельных людей этого племени, был наставником Аргун-хана и правителем Хорасана и Табаристана. Он имел сына по имени Каджар, от которого и пошло это племя. Часть каджаров некогда переселилась в Анатолию и Сирию. Эмир Теймур (Тамерлан) переселил (4) 50 тысяч (5) семейств каджаров в Кавказский край и поселил их в Эриване, Гандже и Карабаге (6), где они в течение времени еще более умножились. Это от них произошли эриванские и ганджинские ханы, из которых последние, по имени Зиядоглы, раньше были владыками земель от Худаферинского моста до деревни Шулавер, что выше Красного моста в Грузии…”
Справка :
1) Джалаир – регион в южной Сибири и северной Монголии, в Алтае. Именно этот регион, автор считает родиной тюрок-каджаров.
2) 200 тысяч семей – это 1 миллион человек.
То есть 1 миллион тюрок из одного этого племени, были переселены из Алтая в Персию
3) Хулагу хан жил в 1217-1265 годах.
Именно в этот период, согласно автору, 1 миллион тюрок переселились из Алтая в Персию.
4) Тамерлан правил в 1370-1405 годах.
Именно в это время, по мнению автора, 50 тысяч каджарских семей были переселены в Армению.
5) 50 тысяч семейств – это 250 тысяч тюрок.
То есть 250 тысяч тюрок, по мнению автора, в 1370-1405 годах, были переселены в Армению.
6) Эриван, Гянджа и Карабах, согласно книге Аббас Кули ага Бакиханова – это земли Армении, где жили армяне и которые были захвачены тюрками, привезенными монголами из Алтая.
///
Ա. Բաքիխանովի «Դրախտային ծաղկանոց» աշխատությունը և ադրբեջանական կեղծարարությունները
Աբբաս-Կուլի-աղա Բաքիխանովը (1794–1847 թթ.), ըստ ադրբեջանական պատմաբանների, համարվում է ադրբեջանական գիտական պատմագրության հիմնադիրը։ Նրա անունով է կոչվում Ադրբեջանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի պատմության ինստիտուտը։
Մի քանի խոսք նրա կենսագրության մասին. Ա. Բաքիխանովը Բաքվի խան Միրզա Մուհամմադի որդին էր։ Իր ժամանակների համար ստացել է լավ կրթություն։ Բացի տեղական թյուրքերենից`տիրապետել է պարսկերեն, արաբերեն, ռուսերեն և ֆրանսերեն լեզուներին։ 1819 թ․-ից գտնվել է ռուսական ծառայության մեջ։ Մասնակցել է 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական և 1828–1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին։ Գրել է գեղարվեստական ու պատմագրական աշխատություններ, աշխատել է նաև որպես թարգմանիչ:
Նրա ամենհայտնի ստեղծագործություններից մեկը համարվում է «Գյուլիստան-ի Իրամ» («Դրախտային ծաղկանոց») (Gülüstani-İrəm, 1841 թ.) պատմագրական երկը։ Հարկ է ընդգծել, որ նա այդ աշխատությունը գրել է պարսկերեն։ Գիրքը 1844 թ. թարգմանվել է ռուսերեն՝ «Կովկասի արևելյան մասի պատմություն» վերնագրով։ Գրքի ադրբեջաներեն թարգմանությունը լույս է ընծայվել միայն 1951 թ.։
Ադրբեջանական պատմագրությունը փորձում է այդ աշխատությունը ներկայացնել որպես Ադրբեջանի ամբողջական պատմության շարադրման առաջին փորձ։ Խնդիրն այն է, որ աշխատությունը կարող է համարվել աղբյուր Շիրվանի, Դաղստանի և հարակից որոշ տարածքների պատմության շարադրման համար, սակայն ոչ Ադրբեջանի, քանզի մինչ այդ «Ադրբեջան պետություն» չկար տարածաշրջանում, իսկ Ադրբեջան պատմաաշխարհագրական հասկացությունը վերաբերում էր Արաքս գետից հարավ գտնվող իրանական երկրամասին։
Հեղինակը, հենվելով միջնադարյան արևելյան աղբյուրների վրա, առաջին գլխում շարադրում է տարածաշրջանի հին շրջանի համառոտ պատմությունը։ Երկրորդ գլուխը ներկայացնում է տարածաշրջանի պատմությունն արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում։ Առանձին անդրադարձ կա նաև 9-րդ դարի Բաբեկի հակաարաբական ապստամբությանը։ Երրորդ գլխում համառոտ շարադրվում է տարածաշրջանի պատմությունը Հուլաղյանների, Թիմուրյանների տիրապետության օրոք, ինչպես նաև Շիրվանշահերի պատմությունը։ Կան նաև տեղեկություններ կարա-կոյունլուների և ակ-կոյունլուների մասին։ Չորրորդ գլուխը նվիրված է Սեֆյանների տերությանը, Նադիր շահին, թուրք-պարսկական պատերազմներին, դեպի Կովկաս ռուսական արշավանքներին։ Վերջին՝ հինգերորդ գլխում շարադրված են Նադիր շահի սպանությունից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունները մինչև Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրի կնքումը։ Գրքի վերջաբանում հեղինակն անդրադառնում է Շիրվանի և հարակից տարածքների անվանի մարդկանց կենսագրությանը։
Չնայած ադրբեջանցիները Ա․ Բաքիխանովին համարում են իրենց պատմագրության հիմնադիրը, սակայն նրա հրատարակված գրքերում տեղ գտած մեկնաբանություններում փորձում են կեղծել պատմական իրադարձությունները` դրանք ներկայացնելով ադրբեջանական պետական քարոզչության նախանշած հրահանգներին համահունչ։ Այդ առումով հատկապես «փայլել» է ադրբեջանցի հայտնի պատմաշինարար Զիյա Բունիյաթովը (1921-1997 թթ․)[1], որի ջանքերի շնորհիվ 1991 թ․ Բաքվում ռուսերեն լույս ընծայված Բաքիխանովի «Գյուլիստան-ի Իրամ» գիրքը[2] քննադատվել է հայտնի իրանագետներ Վիլլեմ Ֆլորի և Հասան Ջավադիի կողմից: Վերջիններս նշում են գրքում տեղ գտած մի շարք կեղծարարությունների մասին[3]։
Իսկ ինչու՞ էին Բունիյաթովը և մյուս ադրբեջանցի պատմաբանները միտումնավոր աղավաղում Բաքիխանովի գրած աշխատությունը։ Խնդիրն այն է, որ Ա․ Բաքիխանովն իր աշխատության մեջ բազմիցս հիմնվում է նաև հայ պատմիչների թողած տեղեկությունների վրա, բացի այդ` նշում հայերի և Հայաստանի մասին՝ սկսած հնագույն ժամանակներից մինչև իր ապրած օրերը։ Դա, իհարկե, որևէ կերպ չի կարող տեղավորվել ադրբեջանական պաշտոնական, գաղափարախոսական կեղծ պատմագրության մեջ, որտեղ հիմնականում առաջ է քաշվում այն կեղծ թեզը, թե իբր հայերը եկվորներ են և որևէ էական դերակատարում չեն ունեցել տարածաշրջանում։
Արդյունքում ստացվում է, որ Բաքիխանովը մի կողմից ադրբեջանական գիտական պատմագրության հիմնադիրն է, մյուս կողմից նա ժամանակակից ադրբեջանական ազգայնամոլական, հայատյաց պատմագիտական հայեցակարգից շեղվել էր դեռևս 19-րդ դարի առաջին կեսին։ Իհարկե, 19-րդ դարում ապրած Բաքիխանովը պատկերացում անգամ չուներ, որ ինքն ադրբեջանցի է և որ պետք է դառնար ադրբեջանական գիտական պատմագրության հիմնադիրը։
Մի քանի օրինակներ Բաքիխանովի գրքից` Հայաստանի և հայերի մասին:
Այսպես` ըստ Ա. Բաքիխանովի` հին Հայաստանի սահմանները անցել են Կուր գետով[4]։ Այստեղ, իհարկե, որևէ խոսք չկա Ադրբեջանի մասին։ Խոսքը վերաբերում է միայն Հայաստանին, Վրաստանին և Աղվանքին:
Բաքիխանովի գրքում տեղ են գտել նաև Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի և հայոց արքա Տրդատի պատմությունը, Էջմիածնի կառուցումը և այլ իրադարձություններ՝ կապված Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու հետ[5]։ Հեղինակը միանգամայն արդարացիորեն այդ ամենը ներկայացնում է որպես վաղ միջնադարյան Հայոց պետության կարևորագույն պատմություն։ Իհարկե, չկա որևէ խոսք Ադրբեջանի մասին։
Բաքիխանովը գրում է նաև, որ սելջուկյան սուլթան Մելիք-շահի (1072-1092 թթ.) որդի Մուհամմադի կառավարման ներքո էին գտնվում Սիրիան, Դիյար-Բաքրը, Ադրբեջանը (որի ներքո հեղինակը հասկանում էր պատմական Ատրպատականի տարածքը), Մուղանը, Հայաստանը և Շիրվանը[6]։ Այստեղ հեղինակը հստակ տարբերակում է Ատրպատականը, Հայաստանը, Շիրվանը, Մուղանը` որպես առանձին երկրամասեր։
Գրքի մեկ այլ հատվածում Ա. Բաքիխանովը, հիշատակելով ռուս-թուրքական համաձայնագիրը տարածաշրջանի երկրների վերաբերյալ, նշում է, որ Օսմանյան տերության ենթակայության տակ են մնում Հայաստանը, Վրաստանը և Շիրվանի տարածքների մի մասը[7]։ Որևէ խոսք չկա Ադրբեջանի մասին Հարավային Կովկասում:
Գրքի մեկ այլ հատվածում, նկարագրելով Արցախում տեղի ունացած դեպքերը, Բաքիխանովը նշում է, որ Մելիք-Շահնազարի օգնությամբ ջևանշիր ցեղի սարըջալլու ճյուղի ցեղապետ Փանահ խանը հաստատվում է Շուշիում՝ պայքար սկսելով տեղի հայ մելիքների հետ[8]։ Այս հատվածը նույնպես չի տեղավորվում ադրբեջանական կեղծ պատմագրության թեզերի մեջ, որոնց համաձայն, հայերն, իբրև թե, Արցախի տարածքում հաստատվել են 19-րդ դարում և որևէ իշխանություն չեն ունեցել այնտեղ։
Մեկ այլ հատվածում Բաքիխանովը նշում է, որ ղաջարները ջելաիրյան թյուրքերի այն ցեղերից էին, որոնց դեռևս մոնղոլական Հուլաղու խանն էր տեղափոխել Իրան։ Նրանց թիվը նշվում է մոտ 200.000 ընտանիք։ Այնուհետև Լենկ Թեմուրը նրանց մի մասին՝ մոտ 50.000 ընտանիքի, տարածքներ է տրամադրում Հարավային Կովկասում[9]։ Բաքիխանովը նշում է, որ նրանցից շատերը հետագայում` Սեֆյանների օրոք, պետական պաշտոններ էին զբաղեցնում և կառավարում էին Հայաստանն ու Շիրվանը։ Այսպիսով, չկա ոչ մի խոսք Ադրբեջանի մասին, իսկ տարածաշրջանում, ըստ Բաքիխանովի, կան միայն Հայաստանը և Շիրվանը։
Թյուրքախոս ցեղերի զանգվածային հաստատումը Հարավային Կովկասի տարածքում, ըստ հեղինակի, տեղի է ունեցել միայն 14-րդ դարում։
Գրքի վերջաբանում Բաքիխանովը, նշելով իր ճանապարհորդությունների մասին, գրում է իր այցելած տարածքների մասին։ Նա գրում է, որ ինքը եղել է Շիրվանում, Հայաստանում, Դաղստանում, Չերքեզիայում, Վրաստանում, Անատոլիայում և Ադրբեջանում[10]։ Այստեղ գրքի հեղինակը կրկին առանձնացնում է Շիրվանն Ադրբեջանից, որի տակ նա հասկանում էր պատմական իրանական Ատրպատականը։
Այսպիսով` 19-րդ դարի առաջին կեսին ստեղծագործած շիրվանցի թյուրքախոս պատմագիր Բաքիխանովն, իրենից անկախ, պատասխանում է ադրբեջանցի կեղծարարներին, հերքում նրանց առաջ քաշած կեղծ թեզերը` իբրև թե հին ադրբեջանական պետության, հայերի՝ եկվոր լինելու, ինչպես նաև Արցախի` իբրև թե ոչ հայկական լինելու մասին։
[1] Այդ տխրահռչակ «պատմաբանի» մասին հետաքրքիր հիշողություն է թողել խորհրդային նշանավոր արևելագետ Իգոր Դյակոնովը։ Նկարագրելով խորհրդային տարիներին Բաքվում իր պատվին կազմակերպված երեկույթը, Ի. Դյակոնովը նշում է, որ հանդիպմանը ներկա էր նաև մեկը, որը հետագայում հայտն դարձավ միջնադարյան մուսուլմանական աղբյուրներից մեկի հրատարակմամբ՝ խնամքով այդտեղից վերացնելով հայերի մասին բոլոր հիշատակությունները։ Ի. Դյակոնովն այդ գրքում մեկ այլ հետաքրքիր դիտարկում է անում՝ հիշատակելով, որ չնայած Ադրբեջանում պատրաստվում էին նշել գրող Նիզամիի հոբելյանը, սակայն միջնադարյան այդ հեղինակը իրանցի էր, այլ ոչ թե ադրբեջանցի։ Տե՛ս Дьяконов И. М., Книга воспоминаний, СПб., 1995, с. 731.
[2] Гюлистан-и Ирам, Баку, Элм, 1991, 304 с.
[3] The Heavenly Rose-Garden: A History of Shirvan & Daghestan. Abbas-Kuli-Aga Bakikhanov, Willem Floor, Hasan Javadi, Mage Publishers, 2009.
[4] Տե՛ս Гюлистан-и Ирам, 1991, с. 11։
[5] Տե՛ս Гюлистан-и Ирам, 1991, с. 24։
[6] Տե՛ս Гюлистан-и Ирам, 1991, с. 37։
[7] Տե՛ս Гюлистан-и Ирам, 1991, с. 67։
[8] Տե՛ս Гюлистан-и Ирам, 1991, с. 77։
[9] Տե՛ս Гюлистан-и Ирам, 1991, с. 85։
[10] Տե՛ս Гюлистан-и Ирам, 1991, с. 142։
О ПЕРЕСЕЛЕНИИ ТУРОК В КАРАБАХ из самих азербайджанских исторических источников
О ПЕРЕСЕЛЕНИИ ТУРОК В КАРАБАХ из самих азербайджанских исторических источников.
Азербайджанский так называеимый историик Зия Буниятов, при переводе на русский язык преднамеренно искажая сочинение Аббас Кули-ага Бакиханова, «Гюлистани Ирем» вычеркнул из текста оригинала не только то, что потомок Аргун хана эмир Теймур, затем и Шах Исмаил из Сирии, Ирака и Турции перевезли на Кавказ 250 тысяч турок и поселили их в Эриване, Гандже и Карабахе, где они со временем размножились, но из книги им также было вычеркнуто и упоминание о территориях, населённых армянами. Тем самым не только фальсифицируя историю, но и не уважая мнение самого Бакиханова, чьё имя носит азербайджанская Академия наук, где он работал директором института истории. Кстати, Буниятов так же перевёл на русский язык статьи двух известных кавказоведов Доусти и Роберта Хьюсена и, нимало не стесняясь, опубликовал их под своим именем. И, как обычно, в кардинально искажённом виде: там, где в оригинале значилось «Армения», он писал «Азербайджан». Авторы научно обосновывают: и князь Гасан-Джалал, и его предки считали себя чистокровными армянами. Далее там сказано, что все надписи Гасан-Джалала на построенном в 1238-м году монастыре Гандзасар и на других историко-архитектурных памятниках, находящихся в Карабахе, а также на его мече — он, к слову сказать, хранится в Эрмитаже, — так вот, все они сделаны на армянском языке, и ничего албанского там нет и быть не может. В переводе же всё наоборот. Точно так же Буниятов повёл себя с книгой немецкого путешественника Шилдербергера, подменив армянские топонимы тюркскими, Армению — Азербайджаном. Тот же лжеисторик Зия Буниятов, распространял циничную ложь о том, что армян из Персии переселил в Карабах Грибоедов. Сорок тысяч армян, да, в соответствии с Туркманчайским договором перебрались в Армению, в в том числе и в Карабах. Но их не выселили из родных мест, а наоборот, вернули туда, откуда их предков угнал шах Аббас, по приказу которого в 1604–1605 годах были разрушены сотни армянскихе сёл и городов, а их жители — триста пятьдесят тысяч армян насильно переселены во внутренние районы Персии. Примерно столько же угнал и Надир-шах в 1734. К слову сказать: Ровно сто сорок лет назад историк Макар Бархударянц объездил из конца в конец весь Карабах и в своем двухтомном труде «Арцах», изданном в Баку в 1884 году, пишет о том, что на территории Карабаха лежат в руинах три города, десять посёлков и триста шестьдесят деревень, перечисляя названия десятков и десятков селений, где прежде обитали армяне, а ныне - кочевые племена.
Азербайджанский ученый-просветитель, поэт и писатель, Аббас-Кули-ага Бакиханов (1794-1846) в своей книге "Гюлистан-и Ирам", рассказывает о переселении 50 тысяч тюркских семей (ок. 250 тысяч человек) в Армению :
"Каджары - это племя Джалаирских тюрок (1) из числа тех 200 тысяч семейств (2), которые были переселены Хулагу-ханом (внуком Чингиз-хана) в Персию (3). В Ма'асири-и султанийе (истории Каджаров) сказано: Сартак - один из влиятельных людей этого племени, был наставником Аргун-хана и правителем Хорасана и Табаристана. Он имел сына по имени Каджар, от которого и пошло это племя. Часть каджаров некогда переселилась в Анатолию и Сирию. Эмир Теймур (Тамерлан) переселил (4) 50 тысяч (5) семейств каджаров в Кавказский край и поселил их в Эриване, Гандже и Карабаге (6), где они в течение времени еще более умножились. Это от них произошли эриванские и ганджинские ханы, из которых последние, по имени Зиядоглы, раньше были владыками земель от Худаферинского моста до деревни Шулавер, что выше Красного моста в Грузии..."
Справка :
1) Джалаир - регион в южной Сибири и северной Монголии, в Алтае. Именно этот регион, автор считает родиной тюрок-каджаров.
2) 200 тысяч семей - это 1 миллион человек.
То есть 1 миллион тюрок из одного этого племени, были переселены из Алтая в Персию
3) Хулагу хан жил в 1217-1265 годах.
Именно в этот период, согласно автору, 1 миллион тюрок переселились из Алтая в Персию.
4) Тамерлан правил в 1370-1405 годах.
Именно в это время, по мнению автора, 50 тысяч каджарских семей были переселены в Армению.
5) 50 тысяч семейств - это 250 тысяч тюрок.
То есть 250 тысяч тюрок, по мнению автора, в 1370-1405 годах, были переселены в Армению.
6) Эриван, Гянджа и Карабах, согласно книге Аббас Кули ага Бакиханова - это земли Армении, где жили армяне и которые были захвачены тюрками, привезенными монголами из Алтая.
Abbasguli Agha Bakikhanov's "Gulustani-Iram" and Azerbaijani forgeries
Abbasgulu Agha Bakikhanov (1794-1847) is considered by Azerbaijani historians to be the founder of Azerbaijani scientific historiography. The Institute of History of the National Academy of Sciences of the Republic of Azerbaijan is named after him.
A few words about his biography (life), A. Bakikhanov was the son of Mirza Muhammad, the Baku khan. He received a good education for his time. In addition to the local Turkish language, he knew Persian, Arabic, Russian and French perfectly. He was in the Russian service since 1819. He participated in the Russian-Persian wars of 1826-1828 and the Russian-Turkish wars of 1828-1829. He wrote literary and historical works, and also worked as a translator.
One of his most important works is considered to be the historical work " Gulustani- Iram " (1841) . It should be emphasized that he wrote this work in Persian . The book was translated into Russian in 1844 under the title " History of the Eastern Part of the Caucasus " . The Azerbaijani translation of the book was published only in 1951.
Azerbaijani historiography tries to present that work as the first attempt to write a complete history of Azerbaijan . The point is that that work can be considered a source for writing the history of Shirvan , Dagestan and some surrounding territories , but not for Azerbaijan , because until then there was no " Azerbaijani state " in the region , and the historical - geographical concept of Azerbaijan considered the territory of Iran located south of the Araz River .
The author describes the history of the region in the ancient period in the first chapter of the book, based on medieval Eastern sources. The second chapter describes the history of the region during the Arab rule. Separate reference is made to the 9th century Babak's rebellion against the Arabs.
The third chapter describes a brief history of the region during the rule of the Elkhanids and Timurids, as well as the history of the Shirvanshahs (compose). There is information about the Qara-Qoyunlu and Agh-Qoyunlu. The fourth chapter is devoted to the Safavid state, Nadir Shah, the Ottoman-Iranian wars, and the Russian campaigns in the Caucasus. The last, fifth chapter describes the events that occurred after the assassination of Nadir Shah until the signing of the Gulistan peace treaty. At the end of the book, the author refers to the biographies of famous people from Shirvan and the surrounding areas.
Although Azerbaijanis consider A. Bakikhanov the founder of historiography, they try to falsify historical events by presenting them in their published books in accordance with the instructions of Azerbaijani state propaganda. In this regard, the famous Azerbaijani historian Ziya Bunyadov (1921-1997) [1] "shone" in particular, and as a result of his efforts, the book "Gulustani-Iram" [2], published in Russian in Baku in 1991, was criticized by famous Iranian scholars Willem Flora and Hasan Javad.
The latter point out a number of forgeries contained in the book [3] .
Why do Bunyadov and other Azerbaijani historians deliberately falsify the work written by Bakikhanov? The point is that Bakikhanov in his works repeatedly relies on information left by Armenian historians, in addition, he mentions Armenians and Armenia from ancient times to the days of his own life (to name a few). Of course, this cannot in any way be accommodated in the official, ideologically false historiography of Azerbaijan, where the false thesis is put forward that Armenians are supposedly immigrants and do not play any significant role in the region.
As a result , Bakikhanov is , on the one hand , the founder of Azerbaijani scientific historiography , and on the other hand , he left the modern Azerbaijani nationalist , anti - Armenian historical concept of the first half of the 19th century . Of course , Bakikhanov , who lived in the 19th century , did not even know that he himself was an Azerbaijani and should be the founder of Azerbaijani historiography .
Some examples about Armenia and Armenians from Bakikhanov's book.
Thus, according to Bakikhanov, the borders of ancient Armenia passed through the Kura River [ 4] . Of course, there is no mention of Azerbaijan here. It is only about Armenia, Georgia, and Albania .
Bakikhanov's book also includes the story of Saint Gregory the Illuminator and the Armenian Tsar Trdat, the construction of Echmiadzin, and other events related to the declaration of Christianity as the state religion in Armenia [5] .
The author quite rightly presents all this as the most important stage of the early medieval Armenian state. Of course, there is not a word about Azerbaijan.
Bakikhanov also writes that Syria, Diyarbakır, Azerbaijan (by which he means the territory of historical Atropatena), Mughan, Armenia, Shirvan [6] were under the rule of Muhammad, the son of the Seljuk sultan Malikshah (1072-1092). Here, the author clearly distinguishes Atropatena, Armenia, Shirvan, and Mughan as separate countries.
In another part of the book, Bakikhanov, referring to the Russian-Turkish treaty on the countries of the region, notes that Armenia, Georgia, and part of the territories of Shirvan [7] remained under the control of the Ottoman Empire. There is not a word about Azerbaijan in the South Caucasus.
In another part of the book, describing the events in Artsakh, Bakikhanov notes that with the help of Malik Shahnazar, Panahali Khan, a member of the Javanshir dynasty (the head of the Sarajalu tribe), settled in Shushi and began to lead the local Armenians to fight against the meliks . [ 8] This part also does not fit into the false theses of Azerbaijani historiography, according to which Armenians supposedly settled in the territory of Artsakh in the 19th century and did not have power.
In another part, Bakikhanov notes that the Qajars and Jalayrs were among the tribes of the Turks that Hulagu Khan had already brought to Iran. Their number is mentioned as approximately 200 thousand families. After that, Amir Temur gave some of them territories in the South Caucasus [9] , 50 thousand families . Bakikhanov notes that many of them later worked in state positions during the Safavid era and ruled Armenia and Shirvan. Thus, there is not a word about Azerbaijan, and according to Bakikhanov, there is only Armenia and Shirvan in the region. According to the author, the massive settlement of Turkic-speaking tribes in the South Caucasus occurred only in the 14th century.
At the end of the book, Bakikhanov writes about his travels and the places he visited. He writes that he himself visited Shirvan, Armenia, Dagestan, Circassia, Georgia, Anatolia, and Azerbaijan . [10] Here, the author of the book again distinguishes Shirvan from Azerbaijan, referring to the historical Iranian Atropatenan (see below).
Thus, Bakikhanov, a Turkic-speaking historian from Shirvan, who was active in the first half of the 19th century, gives a response to Azerbaijani falsifiers that contradicts his own administration, refuting their false theses about the ancient Azerbaijani state, Armenians as migrants (who came from elsewhere), and Artsakh as an alleged Armenian territory.
[1] The prominent Soviet orientalist Igor Dyakonov left an interesting memoir about this famous "historian" (note). Describing the event organized in his honor in the Soviet years, I. Dyakonov notes that the meeting was also attended by a famous person who published one of the medieval Muslim sources,thelatterhavingcarefullydeletedallreferencestoArmenians fromthissource.Inthatbook,I.Dyakonovinteresting,emphasizing that although Azerbaijan is preparing to celebrate the anniversary of the writer Nizami, this medieval author is not Azerbaijani, but Iranian.
See Dyakonov I. M., book of memories, SPb., 1995, p. 731.
[2] Gulistan-i Iram, Baku, Elm, 1991, 304 p.
[3] The Heavenly Rose-Garden: A History of Shirvan Daghstan. Abbas-Kuli-Aga Bakikhanov, Willem Floor, Hasan Javadi, Mage Publishers, 2009/
[4] See Gulistan-i Iram, 1991, c. 11.
[5] See Gulistan-i Iram, 1991, c. 24.
[6] See Gulistan-i Iram, 1991, c. 37.
[7] See Gulistan-i Iram, 1991, c. 67.
[8] See Gulistan-i Iram, 1991, p. 77.
[9] See Gulistan-i Iram, 1991, c. 85.
[10] See Gulistan-i Iram, 1991, c. 142.
«Гюлюстани-Ирам» Аббасгули Аги Бакиханова и азербайджанские подделки
Аббасгулу Ага Бакиханов (1794-1847) по мнению азербайджанских историков является основоположником азербайджанской научной историографии. Его имя присвоено Институту истории Национальной академии наук Азербайджанской Республики.
Несколько слов о его биографии (жизни). А. Бакиханов был сыном Мирзы Мухаммеда, бакинского хана. Для своего времени он был хорошо образован. Помимо местного турецкого языка, он свободно говорил на персидском, арабском, русском и французском языках. На русской службе с 1819 года. Участвовал в русско-персидских войнах 1826–1828 годов и русско-турецких войнах 1828–1829 годов. Он писал художественные и исторические произведения, а также работал переводчиком.
Одним из важнейших его произведений считается исторический труд « Гюлистани- Ирам » (1841) . Следует подчеркнуть , что свои произведения он писал на персидском языке . Книга была переведена на русский язык в 1844 году под названием « История восточной части Кавказа » . Азербайджанский перевод книги был опубликован лишь в 1951 году.
Азербайджанская историография пытается представить этот труд как первую попытку написать полную историю Азербайджана. Дело в том , что это произведение можно считать источником для написания истории Ширвана , Дагестана и некоторых прилегающих территорий , но не Азербайджана , поскольку до этого времени в регионе не существовало « азербайджанского государства » , а историко - географическое понятие Азербайджана включало иранскую территорию , расположенную к югу от реки Араз .
В первой главе книги автор описывает древнюю историю региона, основываясь на средневековых восточных источниках. Во второй главе описывается история региона во времена арабского правления. Отдельно упоминается восстание Бабака против арабов в IX веке.
В третьей главе описывается (составляется) краткая история региона в период правления Эльханидов и Тимуридов, а также история Ширваншахов. Имеются сведения о Кара-Коюнлу и Аг-Коюнлу. Четвертая глава посвящена государству Сефевидов, Надир-шаху, османо-иранским войнам и русским походам на Кавказ. В последней, пятой главе описываются события, происходившие после убийства Надир-шаха до подписания Гюлистанского мирного договора. В конце книги автор ссылается на биографии известных людей Ширвана и окрестностей.
Хотя азербайджанцы считают А. Бакиханова основоположником историографии, в своих комментариях к изданным им книгам они пытаются фальсифицировать исторические события, представляя их в соответствии с указаниями азербайджанской государственной пропаганды. В этом плане особенно «блистал» известный азербайджанский историк Зия Буниятов (1921-1997) [1] . В результате его усилий книга «Гюлистани-Ирам», изданная на русском языке в Баку в 1991 году [2] , подверглась критике со стороны известных иранистов Виллема Флоры и Хасана Джавада.
Последние указывают на ряд подделок, содержащихся в книге [3] .
Почему Буниятов и другие азербайджанские историки намеренно фальсифицируют труд Бакиханова? Дело в том, что Бакиханов в своих трудах неоднократно опирается на сведения, оставленные армянскими историками, и, кроме того, упоминает армян и Армению с древнейших времен до своего времени (и это лишь некоторые из них). Это, конечно, никак не может быть учтено в официальной, идеологически ложной историографии Азербайджана, которая в частности выдвигает ложный тезис о том, что армяне были иммигрантами и не играли никакой существенной роли в регионе.
В результате Бакиханов является , с одной стороны , основоположником азербайджанской научной историографии , а с другой стороны , он отошел в сторону от современной азербайджанской националистической , антиармянской исторической концепции первой половины XIX века . Конечно , Бакиханов , живший в XIX веке , даже не знал , что он сам является азербайджанцем и должен быть основоположником азербайджанской историографии .
Несколько примеров об Армении и армянах из книги Бакиханова.
Таким образом , по мнению Бакиханова , границы древней Армении проходили по реке Кура [ 4 ] . Конечно, об Азербайджане здесь нет ни слова. Мы говорим только об Армении, Грузии и Албании.
В книгу Бакиханова также включена история святого Григория Просветителя и армянского царя Трдата, строительство Эчмиадзина и другие события, связанные с объявлением христианства государственной религией в Армении [5] .
Автор совершенно справедливо представляет все это как важнейший этап развития раннесредневекового армянского государства. Конечно, об Азербайджане нет ни слова.
Бакиханов также пишет, что Сирия, Диярбакыр, Азербайджан (под которым автор подразумевает территорию исторической Атропатены), Мугань, Армения, Ширван [6] находились под властью Мухаммеда, сына сельджукского султана Меликшаха (1072-1092). Здесь автор четко различает Атропатену, Армению, Ширван и Мугань как отдельные страны.
В другой части книги Бакиханов, ссылаясь на российско-турецкое соглашение о странах региона, отмечает, что Армения, Грузия и часть территорий Ширвана [7] остаются под контролем Османской империи. На Южном Кавказе нет ни слова об Азербайджане.
В другой части книги, описывая события в Арцахе, Бакиханов отмечает, что при помощи Малика Шахназара Панахали-хан, член династии Джаванширов (глава племени Сараджалу), обосновался в Шуши и начал руководить местными армянами в борьбе против меликов [ 8] . Эта часть также не вписывается в ложные тезисы азербайджанской историографии, согласно которым армяне якобы поселились на территории Арцаха в XIX веке и не имели власти.
В другой части Бакиханов отмечает, что каджары и джалаиры были среди тюркских племен, которых Хулагу-хан привел в Иран. Их численность оценивается примерно в 200 тысяч семей. После этого Амир Темур отдал им часть территорий на Южном Кавказе [9] , в том числе 50 тысяч семей. Бакиханов отмечает, что многие из них впоследствии занимали государственные должности в эпоху Сефевидов и правили Арменией и Ширваном. Так, об Азербайджане нет ни слова, а в регионе, по словам Бакиханова, есть только Армения и Ширван. По мнению автора, массовое расселение тюркоязычных племен на Южном Кавказе произошло лишь в XIV веке.
В конце книги Бакиханов описывает свои путешествия и места, которые он посетил. Он пишет, что сам побывал в Ширване, Армении, Дагестане, Черкесии, Грузии, Анатолии и Азербайджане [10] . Здесь автор книги неоднократно отделяет Ширван от Азербайджана, и когда он это говорит, он имеет в виду историческую иранскую Атропатену (рассмотрим).
Так, тюркоязычный историк из Ширвана Бакиханов, работавший в первой половине XIX века, дает ответ азербайджанским фальсификаторам, противоречащий его собственной администрации, опровергая их ложные тезисы о древнем азербайджанском государстве, армянах как переселенцах (пришедших из других мест) и Арцахе как якобы армянской территории.
[1] Известный советский востоковед Игорь Дьяконов оставил интересные воспоминания об этом знаменитом «историке» (примечание).,честьв советские годы, И. встречеДьяконовсредневековыхмусульманскихисточников,которыйтщательноудалилизэтогоисточникавсеупоминанияобармянах.I. В этой книге Дьяков высказывает интересную мысль, подчеркивая, что хотя Азербайджан готовится отметить юбилей писателя Низами, этот средневековый автор не азербайджанский, а иранский.
См., Дьяконов И. М., Книга воспоминаний, СПб., 1995, с. 731.
[2] Гулистан-и Ирам, Баку, Элм, 1991, 304 с.
[3] Небесный розовый сад: История Ширванского Дагестана. Аббас-Кули-Ага Бакиханов, Виллем Флор, Хасан Джавади, Mage Publishers, 2009/
[4] См. Гулистан-и Ирам, 1991, гл. 11.
[5] См. Гулистан-и Ирам, 1991, гл. 24.
[6] См. Гулистан-и Ирам, 1991, гл. 37.
[7] См. Гулистан-и Ирам, 1991, гл. 67.
[8] См. Гулистан-и Ирам, 1991, гл. 77.
[9] См. Гулистан-и Ирам, 1991, гл. 85.
[10] См. Гулистан-и Ирам, 1991, гл. 142.
bbasquli ağa Bakıxanovun «Gülüstani-İrəm» əsəri və azərbaycan saxtakarlıqları
Abbasquli ağa Bakıxanovun «Gülüstani-İrəm» əsəri və azərbaycan saxtakarlıqları
Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794-1847) azərbaycan tarixçilərinə görə Azərbaycan elmi tarixşünaslığının banisi hesab olunur. Azərbaycan Respublikasının Milli Elmlər Akademiyasının tarix institutu onun adını daşıyır.
Onun tərcümeyi-halı (həyat) haqqında bir neçə kəlmə, A. Bakıxanov Bakı xanının Mirzə Məhəmmədin oğlu idi. Dövrünə görə yaxşı təhsil almışdır. Yerli türk dilindən başqa, fars, ərəb,rus və fransız dillərini mükəmməl bilirdi. 1819 ildən etibarən rus xidmətində idi. 1826-1828 illər rus-fars və 1828-1829 illər rus-türk müharibələrinə iştirak edibdir. Bədii və tarixi əsərlər yazıbdır, eləcə də tərcüməçi kimi çalışıb.
Onun ən mühüm əsərlərindən biri «Gülüstani-İrəm» (1841 il) tarixi əsər hesab olunur.Vurğulamaq lazımdır ki, o həmin əsəri fars dilində yazmışdır. Kitab 1844 ilində «Qafqazın şərq hissəsinin tarixi» başlığı ilə rus dilinə tərcümə edilib. Kitabın azərbaycanca tərcüməni sadəcə 1951-ci ildə nəşr edilmişdir.
Azərbaycan tarixşünaslıq həmin əsəri Azərbaycanın tam tarixini yazma ilk cəhdi kimi təqdim etməyə çalışır. Məsələ ondadır ki, Şirvan, Dağıstan və ətrafdakı bəzi ərazilərinin tarixini yazmağa həmin əsər mənbə kimi hesab edilə bilər,lakin Azərbaycan üçün deyil, çünki o vaxta qədər bölgədə «Azərbaycan dövlət» yox idi, Azərbaycan tarixi-coğrafi konsepsiyası isə Araz çayından cənubda yerləşən İran ərazisini nəzərdə tuturdu.
Müəllif orta əsr şərqi mənbələrinə əsaslanaraq kitabın birinci fəslində bölgənin qədim dövrünün tarixini təsvir edir. İkinci fəsli ərəb hakimiyyəti dövründə bölgənin tarixini təsvir edir. 9-cu əsr Babəkin ərəblərə qarşı üsyanına ayrıca istinad edilir.
Üçüncü fəslində Elxanilər, Teymurilər hakimiyyəti dövründə bölgənin qısa tarixi, eləcə də Şirvanşahların tarixi təsvir edilir (bəstələmək). Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular haqqında məlumatlar var.Dördüncü fəsil Səfəvilər dövlətinə, Nadir şaha, Osmanlı-İran müharibələrinə, Qafqaza rus yürüşlərinə həsr olunmuş. Sonuncu, beşinci fəslində Nadir şahın öldürülməsindən sonra Gülüstan sülh müqaviləsinin imzalandığına qədər baş verən hadisələr təsvir edilibdir. Kitabın sonunda müəllif Şirvanın və ətrafdakı ərazilərinin məşhur insanların tərcümayi-hallarına istinad edir.
Azərbaycanlılar A. Bakıxanovu tarixşünaslığın banisi hesab etdiklərinə baxmayaraq onun nəşr olunmuş kitablarında yer almış şərhlərində tarixi hadisələrini azərbaycan dövlət təbliğatının göstərişlərinə uyğun olaraq təqdim edərək tarixi hadisələrini saxtalaşdırmağa çalışırlar. Bu baxımdan xüsusi ilə azərbaycanlı məşhur tarix qurucusu Ziya Bünyadov (1921-1997 illər)[1] «parladı», onun göstərdiyi səyləri nəticəsində 1991 ildə Bakıda rus dilində nəşr edilmiş «Gülüstani-İrəm» kitabı[2] məşhur iranşünaslar Villem Flora və Həsən Cavad tərəfindən tənqid edilib.
Sonuncular kitabda yer alan bir sıra saxtakarlıqları qeyd edirlər[3].
Bünyadov və azərbaycanlı diğər tarixçilər nədən qəsdən Bakıxanovun yazdığı əsərini saxtalaşdırırlar? Məsələ ondadır ki, Bakıxanov öz əsərlərində dəfələrcə erməni tarixçilərin qoyub getdiyi məlumatlarına da əsaslanır, bundan başqa qədim zamanlardan yaşadığı günlərinə qədər ermənilər və Ermənistan haqqında qeyd edir (adını çəkmək). Bu, əlbəttə ki, heç bir şəkildə Azərbaycan rəsmi, ideoloji saxta tarixşünaslığında yerləşə bilməz, orada xüsusiylə güyə ermənilər immiqrant olduğu və bölgədə heç əhəmiyyətli rol oynamadığı haqqında saxta tezisi irəliyə sürülür.
Nəticədə belə olur ki, Bakıxanov bir tərəfdən Azərbaycan elmi tarixşünaslığının banisidir, digər tərəfdən o hələ 19-cu əsrin birinci yarısında müasir azərbaycan millətçi, ermənilərə nifrətçilik tarixi konsepsiyasından kənara çıxmışdır. Əlbəttə 19-cu əsrdə yaşamış Bakıxanovun həttə xəbəri yox idi ki, özü azərbaycanlıdır və Azərbaycan tarixşünaslığının banisi olmalıdır.
Ermənistan və ermənilər haqqında bəzi nümunələr Bakıxanovun kitabından.
Belə, Bakıxanova görə qədim Ermənistanın sərhədləri Kür çayından keçərdi[4]. Əlbəttə burada Azərbaycan haqqında heç bir kəlmə (söz) yoxdur. Söz sadəcə Ermənistandan, Gürcüstandan, Albaniyadan gedir.
Bakıxanovun kitabında eləcə də Müqəddəs Qriqor Lusavoriçin və Ermənistan çarı Trdatın hekayəsi, Eçmiadzinin tikintisi, Ermənistanda xristianlığı dövlət dini elan edilməsi ilə bağlı[5] başqa hadisələr yer alıbdırlar.
Müəllif olduqca haqlı olaraq bütün bunu erkən orta əsrlər Erməni dövlətinin ən vacib mərhələsi kimi təqdim edir. Azərbaycan haqqında əlbəttə heç bir kəlmə yoxdur.
Bakıxanov eləcə də yazır ki, Suriya, Diarbakır, Azərbaycan (deyincə müəllif tarixi Atropatenanın ərazisini nəzərə alır) Muğan, Ermənistan, Şirvan[6] Səlcuq sultanı Məlikşahın (1072-1092) oğlu Muhammedin idarə altında idilər. Burada müəllif Atropatenanı, Ermənistanı, Şirvanı, Muğanı ayrı-ayrı ölkələr kimi aydın şəkildə fərqləndirir.
Kitabın digər bir hissəsində Bakıxanov bölgənin ölkələri üzrə rus-türk müqaviləyə istinad edərək qeyd edir ki, Ermənistan, Gürcüstan, Şirvan ərazilərinin bir hissəsi[7] Osmanlı imperiyasının tabeliyində qalırlar. Cənubi Qafqazda Azərbaycan haqqında bir kəlmə yoxdur.
Kitabın başqa bir hissəsində Artsaxda baş verən hadisələrini təsvir edərək Bakıxanov qeyd edir ki, Məlik Şahnazarın köməyi ilə Cavanşirlər sülaləsinə mənsub olan (Saracalu qəbilə başçısı) Pənahəli xan Şuşidə yerləşərək yerli erməni meliklərə qarşı mübarizə aparmağa başlayır[8]. Bu hissə də azərbaycan tarixşünaslığın saxta tezislərinə sığmır, ona ğörə güyə ermənilər Artsax ərazisində 19-cu əsrdə yerləşiblər və hakimiyyəti olmadı.
Digər bir hissədə Bakıxanov qeyd edir ki, qacarlar cəlairlər türklərin hələ Hülakü xanın İrana daşıdığı qəbilələrindən idilər. Onların sayı təxminən 200 min ailə qeyd edilir. Ondan sonra Əmir Teymur onların bir qisminə 50 min ailəyə Cənubi Qafqazda [9] ərazilər verir. Bakıxanov qeyd edir ki, onlardan çoxu sonradan Səfəvilər dövründə dövlət vəzifələrində çalışmışdırlar və Ermənistanı, Şirvanı idarə edirdilər. Beləliklə, Azərbaycan haqqında bir kəlmə yoxdur, Bakıxanova görə isə bölgədə sadəcə Ermənistan və Şirvan var. Müəllifə görə türk dilli qəbilələrin kütləvi şəkildə Cənubi Qafqaz ərazisində yerləşməsi sadəcə 14-cü əsrdə baş veribdir.
Kitabın sonunda Bakıxanov öz səyahətləri haqqında qeyd edərək, ziyarət etdiyi əraziləri haqqında yazır. O yazır ki, özü Şirvanda, Ermənistanda, Dağıstanda, Çərkəzdə, Gürcüstanda, Anadoluda və Azərbaycanda olubdur[10]. Burada kitabın müəllifi təkrardan Şirvanı Azərbaycandan ayrı tutur, bunu deyincə o tarixi İran Atropatenana istinad edirdi (nəzərə almaq).
Beləliklə, 19-cu əsr birinci yarısında yaradıcılıqla məşğul olan şirvanlı türk dilli tarixçisi Bakıxanov azərbaycanlı saxtakarlara öz idarəsinə zidd cavab verir, qədim Azərbaycan dövləti, ermənilərin miqrant (başqa yerdən gəldiyi), eləcə də Artsaxın güyə erməni ərazi olmadığı haqqındakı onların saxta tezislərini təkzib edir.
[1] Həmin məşhur «tarixçi» haqqında Sovet görkəmli şərqşünas İgor Dyakonov maraqlı bir xatirə buraxıb (qeyd buraxmaq). Sovet illərində öz şərəfinə təşkil olunan tədbirini təsvir edərək İ. Dyakonov qeyd edir ki, görüşdə eləcə də orta əsr müsəlman mənbələrindən birini yayımlanan məşhur biri iştirak edirdi, sonuncu həmin mənbədən ermənilərə aid bütün istinadları diqqətlə silibdi. İ. Dyakov həmin kitabda Azərbaycanda yazıçı Nizaminin ildönümünü qeyd etməyə hazırlaşdığına baxmayaraq orta əsr bu müəllif azərbaycanlı olmadığını, iranlı olduğunu vurğulayaraq maraqlı bir fikir bildirir.
Bax, Дьяконов И. М.,книга воспоминаний, СПб.,1995,с. 731.
[2] Гюлистан-и Ирам, Баку, Элм, 1991, 304 с.
[3] The Hevanely Rose-Garden: A History of Shirvan Daghstan. Abbas-Kuli-Aga Bakikhanov, Willem Floor, Hasan Javadi, Mage Publishers, 2009/
[4] Bax, Гюлистан-и Ирам, 1991, c. 11.
[5] Bax, Гюлистан-и Ирам, 1991, c. 24.
[6] Bax, Гюлистан-и Ирам, 1991, c. 37.
[7] Bax, Гюлистан-и Ирам, 1991, c. 67.
[8] Bax, Гюлистан-и Ирам, 1991, c. 77.
[9] Bax, Гюлистан-и Ирам, 1991, c. 85.
[10] Bax, Гюлистан-и Ирам, 1991, c. 142.
Подписаться на:
Сообщения (Atom)